Główne przesłanie książki. Upadek cywilizacji w oczach dyplomaty.
Mieczysław Grabiński, jako wykształcony przedstawiciel elity II Rzeczypospolitej — dyplomata, legionista i patriota — był dla Niemców uosobieniem polskiej warstwy przywódczej, którą należało zniszczyć, aby złamać kręgosłup oporu Polaków. W książce autor nie użala się nad sobą — zamiast tego rzetelnie dokumentuje proces systematycznego niszczenia ludzkiej godności w obozie koncentracyjnym Dachau, będąc zarówno świadkiem, jak i ofiarą.
Opisy upokorzeń są konkretne i porażające: brutalne apele w mrozie, bicie, wymyślne kary, głód, choroby i nieustanny terror psychiczny. Autor ukazuje, jak ludzie z różnych warstw społecznych — profesorowie, księża, artyści, robotnicy — zostali sprowadzeni do roli numerów i zmuszeni do walki o fizyczne i duchowe przetrwanie. Książka nie oszczędza czytelnika, ale też nie popada w przesadny patos. Mieczysław Grabiński zachowuje styl chłodny, obserwacyjny, co czyni jego relację jeszcze bardziej wiarygodną i wstrząsającą.
Struktura i treść. Obserwator w piekle.
Narracja o prowadzona jest przez Mieczysława Grabińskiego chronologicznie, od chwili aresztowania w kwietniu 1941 roku, poprzez okres przesłuchań i transportów, aż po codzienność w Dachau. Autor opisuje rytm życia więźnia: poranki rozpoczynające się brutalnym wyprowadzeniem z baraków, katorżniczą pracę, głód, choroby, a także obserwacje współwięźniów i relacje między nimi — niekiedy pełne solidarności, częściej jednak nacechowane napięciem i walką o przetrwanie.
Duży nacisk położony jest na psychologię jednostki w ekstremalnych warunkach. Grabiński pisze o więźniarskiej „etykietyzacji”, o tym, jak obóz niszczył indywidualność i zamieniał ludzi w automaty. Jako dyplomata, obserwuje też sposób, w jaki Niemcy budowali wewnętrzny system nadzoru, wykorzystując „kapo” oraz konfliktując grupy etniczne i społeczne, by zniszczyć jakiekolwiek przejawy wspólnotowości. Autor reflektuje nad tym, co pozwala ludziom nie zatracić człowieczeństwa – nawet gdy są otoczeni przez śmierć.
Znaczenie historyczne. Pamięć jako opór.
Dyplomacja w Dachau to nie tylko osobiste wspomnienia – to świadectwo inteligenta, który reprezentował Rzeczpospolitą na zewnątrz, a w warunkach obozowych staje się kronikarzem moralnego i fizycznego upadku świata cywilizowanego. Jego relacja jest szczególnie cenna, bo pochodzi od człowieka z kręgów dyplomatycznych, który rozumiał wagę dokumentowania zbrodni i dostrzegał długofalowe konsekwencje tego, co widział.
Dla historyków książka ta stanowi unikalne źródło do badań nad losem polskich elit w czasie okupacji niemieckiej. Opisuje nie tylko same zbrodnie, ale też mechanizmy ich usprawiedliwiania i wdrażania w praktyce. Dla współczesnego czytelnika to z kolei głos ostrzegawczy — świadectwo tego, do czego może prowadzić totalitaryzm, nienawiść i dehumanizacja.
Dyplomacja w Dachau to nie tylko osobiste wspomnienia, ale także cenny dokument historyczny, rzucający światło na losy polskich elit w czasie okupacji niemieckiej. Książka stanowi ważne źródło wiedzy dla badaczy historii II wojny światowej oraz dla wszystkich zainteresowanych tematyką Holokaustu i systemów totalitarnych.
Książka została przetłumaczona i wydana w 3 językach: polskim, angielskim i niemieckim, staraniem Hanny i Jerzego Grabińskich, dzieci Mieczysława Grabińskiego.
